Pabianickie rody fabrykanckie
Gottlieb (Bogumił) Krusche (1769-1851) urodził się w Reichenau w Saksonii. Do Polski przyjechał w 1825 roku, początkowo do Turku. We wrześniu tego samego roku przeniósł się z rodziną do Pabianic. W 1826 r. założył ręczną tkalnię wyrobów bawełnianych, składającą się z 9 warsztatów. Zmarł w Pabianicach w 1851 roku i pochowany został na miejscowym cmentarzu ewangelickim.
Z czterech synów, najbardziej zaangażowanym w kierowanie przedsiębiorstwem ojca był Beniamin Krusche (1807-1882), urodzony w Reichenau. On to w 1850 r. sprowadził do Pabianic pierwszą maszynę parową i postawił krosna mechaniczne. W 1869 roku zorganizował pierwszą Kasę Chorych dla pracowników. Beniamin Krusche uczestniczył w wielu wystawach międzynarodowych, na których zdobywał najwyższe nagrody. Do najważniejszych należy zaliczyć:
- srebrny medal w 1857 r. w Warszawie za tkaniny wełniane, bawełniane i mieszane z jedwabiem, gładkie i drukowane,
- srebrny medal w 1861 r. w St. Petersburgu,
- złoty medal w 1865 r. w Moskwie za tkaniny wełniane i półwełniane,
- list pochwalny w 1867 r. w Paryżu,
- srebrny medal w 1870 r. w St. Petersburgu,
- brązowy medal w 1873 r. w Wiedniu.
Beniamin Krusche zmarł w Pabianicach w 1882 roku i został pochowany na cmentarzu ewangelickim.
Karol Ender (1840-1914) urodził się w Althornitz koło Zittau w Saksonii. W 1858 roku został przyjęty do fabryki Beniamina Kruschego w charakterze majstra tkackiego. Rok później ożenił się z najstarszą córką swojego pracodawcy — Marią Augustą Krusche. Z jej inicjatywy w 1882 roku rozpoczęto budowę domów robotniczych. Od roku 1872 Karol Ender został współpracownikiem Beniamina Kruschego. W 1873 r. Ender zbudował przędzalnię odpadków bawełnianych. W roku 1874 powstała z połączenia fabryka "Krusche i Ender", której współwłaścicielami byli również dwaj synowie Beniamina Kruschego. W 1884 roku wycofał się z działalności jeden z synów Kruschego, a na jego miejsce wszedł jedyny syn Endera — Teodor Ender (1860-1921).
Od tego momentu prowadzeniem zakładu zajmowali się Enderowie. Pod koniec XIX wieku firma odnotowała kolejne sukcesy, a mianowicie:
- w 1882 r. zdobyła złoty medal na wystawie w Moskwie,
- złoty medal w 1888 r. w Warszawie,
- w 1896 r. w Niżnym Nowogrodzie prawo używania godła państwowego na towarach.
W roku 1891 zbudowana został przędzalnia cienkoprzędna, która zapoczątkowała produkcję tkanin bieliźnianych. W 1899 roku firma została przekształcona w Towarzystwo Akcyjne Fabryk Wyrobów Bawełnianych "Krusche i Ender". Założycielami byli: Karol Ender, Herman Krusche oraz Teodor Ender. W roku 1900 przedsiębiorstwo zdobyło złoty medal na wystawie w Paryżu. W 1895 roku wybudowany został przez firmę budynek przy ul. Skromnej, w którym mieściła się elementarna szkoła fabryczna. Natomiast w 1905 roku firma założyła bibliotekę fabryczną, której księgozbiór liczył w 1912 r. 1599 tomów w językach polskim, niemieckim i rosyjskim. W 1906 powstał zakład kąpielowy, bezpłatny dla pracowników, a w 1909 r. nowy gmach szpitalny z 50 łóżkami i ambulatorium.
W 1914 roku zmarł w Dreźnie Karol Ender i został pochowany w Zittau. Jego syn Teodor wybudował w 1900 r. w Moszczenicy zakłady przemysłowe, składające się z przędzalni bawełny i tkalni. Był właścicielem kilku majątków ziemskich, gdzie urządzał polowania. Zmarł w 1921 r. we Wrocławiu, a pochowany został w Pabianicach na cmentarzu ewangelickim.
W dalszym rozwoju firmy znaczącą rolę odegrał syn Hermana Kruschego — Feliks Krusche (1872-1939), urodzony w Pabianicach. W 1926 roku z okazji 100-lecia istnienia firmy, Feliks Krusche i Stefan Ender złożyli prezydentowi Rzeczpospolitej Ignacemu Mościckiemu pamiątkowy album. Dwa lata później zakłady przyjęły nazwę Spółka Akcyjna Pabianickich Fabryk Wyrobów Bawełnianych "Krusche i Ender". W 1930 roku doszło do połączenia fabryki ze spółką "Moszczenicka Manufaktura T. Ender i Spadkobiercy". Na rok przed wybuchem II wojny światowej rozpoczęto budowę fabryki materiałów technicznych w Baranowie pod Sandomierzem.
W styczniu 1939 roku zmarł Feliks Krusche, odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Pochowany został na pabianickim cmentarzu ewangelickim.
Rudolf Kindler (1819-1893) urodził się w Stawiszynie pod Kaliszem. Przybył do Pabianic ze Zgierza w roku 1848 i objął stanowisko kierownika farbiarni Beniamina Kruschego. W 1859 roku rozpoczął samodzielną działalność, instalując kilkadziesiąt krosien. W 1861 roku założył nad Dobrzynką ręczną tkalnię wyrobów wełnianych i półwełnianych, składającą się z 68 warsztatów tkackich i farbiarni. Otrzymał złoty medal na Wystawie Rolno-Przemysłowej w Paryżu. W 1979 roku firma była drugą co do ilości zatrudnionych robotników w Królestwie Polskim. W 1888 r. przedsiębiorstwo przekształcono w Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Półwełnianych R.Kindler. W 1896 r. firma otrzymała pozwolenie znakowania swoich wyrobów godłem państwowym. Rudolf Kilndler zmarł w 1893 roku w Pabianicach. Z trzech synów, którzy współpracowali ze swoim ojcem Rudolfem, najbardziej znanym był Oskar.
Oskar Kindler (1865-1918) urodził się w Pabianicach. Od 1878 r. pracował w firmie rodzinnej na stanowisku dyrektora. W 1888 r. został członkiem zarządu Towarzystwa Akcyjnego R.Kindlera, a następnie dyrektorem generalnym. Należał on m.in. do założycieli Banku Kupieckiego w Łodzi (1897 r.) i Sekcji Przemysłu Włókienniczego (1913 r.) Był również jednym z założycieli sieci tramwajowej łączącej Łódź z Pabianicami i Zgierzem. W 1918 roku został wybrany na członka Rady Stanu w Warszawie, gdzie bronił interesów przemysłu Królestwa Polskiego. Zmarł nagle w Warszawie w 1918 roku i został pochowany w Pabianicach na cmentarzu ewangelickim. W 1925 roku firma "R.Kindler" ogłosiła upadłość, a dwa lata później angielska firma "F.Willey & Co. Ltd" oraz skarb państwa polskiego utworzyły Spółkę Akcyjną Pabianickich Zakładów Włókienniczych, dawniej R.Kindler.
Opracowano na podstawie: "Krusche, Ender, Kindler. Królowie bawełny w Pabianicach XIX-XX w.", Muzeum Miasta Pabianic, grudzień 1997