• Home
• Pabianice „małe”
• Pabianice „duże”
• „Państwo pabiańskie”
• Varia
• Moje dalekie obserwacje

Granica "państwa pabiańskiego". Próba rekonstrukcji.

Osoby, które czytały wcześniej moje relacje z wycieczek wzdłuż granic byłego "państwa pabiańskiego", miały okazję już poznać w części przebieg dawnych granic. W tym tekście chciałbym natomiast przedstawić całą zebraną przez siebie wiedzę i zaprezentować — mam nadzieję — najdokładniejszy przebieg granic byłego "państwa pabiańskiego".

Z pierwszą próbą nakreślenia granic byłych dóbr pabianickiech spotykamy się już w monografii Barucha ¹.

Niestety z przyczyn oczywistych nie jest ona zbyt dokładna i wygląda raczej jak obrys wszystkich miejscowości wchodzących w skład dawnych dóbr pabianickich. Oczywiście nie możemy mieć do Barucha pretensji za to ewidentne uproszczenie. Rysując "Mapę miejscowości w granicach dawnego majątku kapitulnego" (fot. powyżej) nie miał on bowiem możliwości posiłkowania się mapami Teütsch'a ⁷ i w szczególności Pieniążka ⁶. Mapę swą nakreślił tylko w oparciu o — jak sam napisał — mapę topograficzną Sztabu Głównego z roku 1872. Dokładnia nazwa tej mapy to "Mapa Wojenno Topograficzna Rosji" 1:126 000, czyli tzw. trzywiorstówka) [Военно-топографическая карта европейской России 1:126 000. Wiele jej arkuszy można obejrzeć na stronie http://igrek.amzp.pl. Niestety arkusze, które by nas najbardziej interesowały, czyli: Skierniewice (rząd XVIII ark. B), Łódź (rząd XVIII ark. W), Tomaszów (rząd XIX ark. B) oraz Piotrków (rząd XIX ark. W) są niedostępne.

Wydawać by sie mogło, że dokładne nakreślenie granic sprzed ponad 200 lat to zadanie niezwykle trudne, czy wręcz niemożliwe do wykonania. Z pomocą przychodzi nam jednak jedna ważna cecha granic, której najlepszy opis znalazłem w Atlasie Miasta Łodzi, dlatego pozwolę sobię go zacytować:

"Granice prawno-własnościowe są — z morfologicznego punktu widzenia — elementem niezwykle trwałym, dającym się odczytać w planie miasta nawet na długo po tym, gdy dana własność przestała już istnieć. Identyfikuje się je z łatwością, gdyż nierzadko ich śladem pobiegły dawne drogi, będące już dzisiaj ulicami miejskimi [...] Kiedy indziej na ich niegdysiejszy przebieg wskazuje odmienny po obu stronach układ działek budowlanych lub pól, bądź też szeregi ulic ślepo kończące się na tej samej długości, względnie takie, które z obu stron "nie wpadają na siebie" [...] Czasem granice dawnych włości odwzorowuje ściana lasu (np. miedzy łódzkim lasem miejskim a osiedlem Zdrowie [...])" ⁵.

To własnie ta cecha sprawiła, że pomimo burzliwych dziejów i zawirowań politycznych na przestrzeni ostatnich 200 lat, w ciągu tego okresu zmieniały się jedynie miejsca urzędowania władz centralnych oraz nazwy jednostek administracyjnych, natomiast granica "państwa pabiańskiego" zachowała się praktycznie w większości w niezmienionym kształcie i położeniu w postaci późniejszych miejscowych granic terytorialnych, które są widoczne aż do dziś na współczesnych mapach.

Nie ma więc lepszego sposobu na nakreślenie granic, jak analiza map administracyjnych, wojskowych i topograficznych — począwszy od najstarszych zachowanych map dóbr pabianickich, poprzez mapy XIX-wieczne i skończywszy na mapach współczesnych.

Podstawową mapą niezbędną do nakreślenia dawnych granic na współczesnych mapach jest oczywiście dzieło Odrowąża-Pieniążka z 1796 r. ⁶ Jak na czasy, w których powstała, jest ona niezwykle czytelna i na tyle dokładna, że już po krótkiej analizie porównawczej pozwala na niemalże bezbłędne nakreślenie znacznej części dawnej granicy.

Uzupełnieniem tej mapy jest również wcześniejsza mapa dóbr pabianickich z 1750 r. wykonana przez Mathiasa Teütsch'a ⁷. Co prawda jest ona bardziej ładna niż dokładna :), tym niemniej wybiórczo w określonych punktach jak najbardziej też jest pomocna.

Na nic by się jednak przydały powyższe mapy (może jedynie do powieszenia na ścianie i podziwiania) gdyby nie wspaniała zdobycz techniki w postaci... internetu i dostępnych tam od kilku lat różnego rodzaju map i planów. Nie wyobrażam sobie pracy, którą wykonałem teraz praktycznie siedząc przed komputerem, gdybym musiał ją zrealizować dwie dekady wcześniej. To byłaby chyba benedyktyńska robota polegająca na szperaniu w wydziałach geodezji i w archiwach wzbogacona dodatkowo badaniami terenowymi — po prostu kilka lat intensywnej pracy podobnej do wykonanej przez Odrowąża-Pieniążka.

Kiedy więc pojawiły się różnego rodzaju serwisy mapowe, praca polegała już tylko na cierpliwej analizie porównawczej wszystkich najważniejszych zgromadzonych map — papierowych i internetowych — z okresu 250 lat. Niezastąpione w tej pracy okazały się mapy: katastralne, topograficzne i chyba najważniejsze — ortofotomapy — czyli inaczej zdjęcia lotnicze/satelitarne. Mając taki zestaw narzędzi można było zabrać się śmiało do pracy, a wycieczki wzdłuż byłych granic zostawić sobie już tylko na deser.

Przejdźmy zatem do analizy.

Jako podkład do nakreślenia dawnych granic posłużyły archiwalne ortofotomapy ² oraz mapy topograficzne ³ z portalu www.geoportal.pl, które porównałem z odpowiadającymi im fragmentami mapy Odrowąża-Pieniążka. Na analizę składa się zestaw 36 fragmentów pokrywających w całości granicę byłych dóbr pabianickich. Zasięg poszczególnych fragmentów przedstawia poniższy skorowidz.

Tak jak już kiedyś pisałem są pewne odcinki, których przebiegu nie jestem pewny. Dotyczy to głównie dwóch rejonów: okolic na południowy-wschód od Dłutowa oraz wschodnich krańców byłych dóbr czyli okolic Woli Łaznowskiej. W tych dwóch rejonach zaszły tak duże zmiany, że odtworzenie przebiegu dawnej granicy w kształcie zbliżonym do tego z mapy Odrowąża-Pieniążka jest niemożliwe, dlatego dla uproszczenia do narysowania granicy przyjąłem współczesne granice gmin lub powiatów.

Opis przebiegu granicy zacznę od miejsca, w którym rozpocząłem swoje wycieczki czyli od Gorzewa i Okołowic. Na początek spójrzmy więc na Gorzew (Fr. 0), który był wsią szlachecką i nie należał do dóbr pabianickich, przez co na mapie tworzył "odizolowaną" jednostkę terytorialną. Wystarczy spojrzeć na mapę Odrowąża-Pieniążka i współczesną ortofotomapę, a wszelki dodatkowy opis wydaje się zbędny.

Granica dóbr pabianickich biegła z pn-wsch (od rz. Ner) na płd-zach i tuż przed Okołowicami od strony Gorzewa przecinała drogę Gorzew-Okołowice. Następnie granicę stanowiła droga polna (Fr. 1).

Idąc tą drogą w 2009 r. czułem jakbym się przeniósł 200 lat wstecz i sądziłem, że tak będzie tutaj jeszcze przez wiele lat. Jak bardzo się myliłem, uświadomiłem sobie niedawno podczas przeglądania aktualnych ortofotomat na których widać, że droga graniczna (oraz działka, przez którą przebiegała) najprawdopodobniej bezpowrotnie zniknęła, rozjeżdzona kołami ciężarówek.

Tak wyglądała ta droga w 2009 r. ...

... a tak wygląda obecnie:

Przed Świątnikami granicę stanowił nienazwany strumień (pokazany już na mapie z 1750 r.) płynący w kier. zachodnim do Prusinowic i uchodzący w tej wsi do rzeczki Zalewki (Fr. 2). Od Konina aż do wysokości Markówki granicę stanowiły ścieżki leśne i drogi (Fr. 3/4/5). Następnie granicą była rzeczka Pałusznica mająca początek w Markówce i uchodząca do Grabii na południe od Łasku-Kolumny (Fr. 6).

Kolejny etap to droga z Kolumny do Baryczy. Barycz nie należała do dóbr i jak widać na starych mapach granica omijała wieś oraz tutejszy staw od strony wschodniej. Nie jest to zbyt wyraźnie widoczne na mapach lotniczych, ale przyjąłem, że granica przebiegała właśnie tak jak na mapie z 1796 r (Fr. 7). Za Baryczą aż do Ldzania granicę tworzyły drogi leśne i polne ścieżki (Fr. 8).

Za Ldzaniem granica zmierzała w kierunku Grabii, która od Jamborka aż do Kużnicy przy drodze Piotrków Trybunalski-Łask stanowiła naturalną granicę dóbr (Fr. 9/10). Tuż przed Kużnicą granicą aż do drogi Pabianice-Bełchatów był — płynący od mniej-więcej wsi Kociołki-Las — nienazwany strumień (Fr. 11/12) .

I tutaj dochodzimy do regionu, w którym nie potrafię do końca przekonująco nakreślić starych granic. Wykorzystałem więc obecne granice gmin Dłutów i Drużbice (Fr. 13). Dopiero w Stoczkach Porąbkach z kształtu pól wyłania się powoli stary zarys granic (Fr. 14). Aż do Bądzynia granica prowadziła na przemian polami i drogami (Fr. 15/16). Od Bądzynia do stawu w Rydzynkach granicą była Dobrzynka. Następnie drogą w kierunku płn-wsch przebiegała skrajem lasu po czym na wysokości Guzewa skręcała na zachód i Lasem Rzgowskim prowadziła w kierunku DK1 (Fr. 17/18). Niedawno niewielki fragment granicy koło Guzewa znikł pod nowowybudowaną trasą S8.

Od DK1 granica biegła najpierw ścieżką leśną, a następnie polną w kierunku drogi Modlica-Tuszyn (Fr. 19), za którą naturalną granicę aż za Wolę Kutową stanowiła rzeka Wolbórka (Fr. 20/21). Za nieistniejącym już dzisiaj młynem Ciepłucha granica ponownie prowadziła polami, których kształt zdradza jej niegdysiejszy przebieg aż do wsi Folwark-Kotliny (Fr. 22/23).

We wsi Folwark-Kotliny granica przecinała rz. Miazgę (Fr. 23), za którą skręcała na północ i przez kilka kilometrów prowadziła na północ aż za drogę 713 (odc. Kurowice-Rokiciny) (Fr. 24). To drugie z miejsc, w którym nie da się wiernie odtworzyć byłych granic, dlatego jako granicę przyjąłem obecne granice powiatów: łódzkiego wschodniego i tomaszowskiego. Za drogą 713 granica zmierzała w kier. płn-zach na południowy skraj wsi Borowa, aby tuż za nią dojść ponownie do rz. Miazgi (Fr. 25). Od tego miejsca aż po Andrespol rz. Miazga stanowiła naturalną granicę dóbr (Fr. 26).

W Adrespolu granica skręcała na zachód i biegła teraz łukiem obecnymi ulicami: Marysińską, Grodzką, Krzywą i Żytnią w kierunku obecnej granicy z Łodzią (Fr. 27).

W Łodzi na Olechowie granica przebiegała ulicami: Ziarnistą i Przylesie. Przed ul. Nery przecinała budowaną autostradę A1 i od tego punktu granicę stanowiła aż do osiedla Janów ściana lasu. W zachodniej części osiedla przebieg granicy również zdradza ukształtowanie lasu. Nastąpnie granica skręcała na południe i Aleją Książąt Polskich prowadziła polami aż do rz. Augustówki (Fr. 28)

Kolejne ulice, którymi biegła granica to: Bławatna, Śląska i Przyjacielska. Po przecięciu ul. Kolumny, dalej granica prowadziła drogą polną (Fr. 29).

Następnie granica skręcała na zachód i ulicą Zagłoby prowadziła aż do DK 1, po przecięciu której biegła dalej ulicą Stropową. Po około 600 m granica zmieniała kierunek na północny i ulicą Graniczną (nazwa, jak widać nieprzypadkowa) zmierzała do rz. Olechówki (Fr. 30/31).

Po przecięciu rzeczki Olechówki granica biegła ul. Ruchliwą, przecinała nowowybudowaną Trasę Górną, a następnie ulicami: Zaolziańską i Browarną docierała do Placu Niepodległości (Fr. 32).

Od Pl. Niepodległości granica biegła "łukiem" w kierunku płn-zach. Skrawki granicy zachowały się w tym rejonie w postaci odcinków ulic Wróblewskiego i Towarowej. Następnie biegła na północ wzdłuż obecnej Al. Jana Pawła II aż na południowo-zachodni skraj Parku im. J. Poniatowskiego, w którym to miejscu odbijała ponownie na płn-zach poprzez ul. Objazdową do ul. Krzemienieckiej. Las na Zdrowiu stanowił naturalną granicę dóbr, która za obecną ul. Konstantynowską przecinała rz. Łódkę, a następnie wzdłuż rz. Bałutki prowadziła obecną ul. Złotno prawie do skrzyżowania ulic Rąbieńskiej i Traktorowej (Fr. 33).

Dawny przebieg odcinka granicy od obecnego Placu niepodległości aż po ul. Złotno doskonale widać również na dwóch planach Łodzi z roku 1900 ⁸ i 1937/39 ⁹

Na Złotnie granica skręcała na południe w kierunku ulicy Spadochroniarzy, a nast. wzdłuż lasu i ulicą Przygraniczną dochodziła do drogi Łódź-Konstantynów (Fr. 34).

Nastepnie ul. Smulską i częściowo Inwestycyjną, a potem już polami biegła na płd-zach aż do rz. Ner, aby ostatecznie skręcić na południe do Okołowic, czyli do punktu, od którego rozpoczęliśmy naszą analizę (Fr. 35).

* * * * *

Kiedy w roku 1793 nastąpił drugi rozbiór Polski, ziemie które należały przez siedem wieków do kapituły krakowskiej znalazły się w rękach rządu pruskiego i weszły w skład tzw. Prus Południowych. Pomimo tego, że "państwo pabiańskie" przestało formalnie istnieć to warto zaznaczyć, że odcinek granicy od Neru (Łaskowice) aż po Miazgę (Kotliny) przetrwał w całości jeszcze aż do 1844 r. Od roku 1807 odcinek ten stanowił w utworzonym Księstwie Warszawskim granicę pomiędzy departamentami: kaliskim i mazowieckim natomiast od 1816 do 1844 r. w Królestwie Polskim stanowił granicę województw: również kaliskiego i mazowieckiego. Od roku 1845 wraz z kolejnymi reformami administracyjnymi granica zaczęła powoli zanikać i tracić na ważności. Do naszych czasów przetrwała we fragmentach jako granica mniejszych jednostek administracyjnych (powiatów i gmin).

Na koniec jeszcze małe zestawienie tabelaryczne:

A teraz wszystkich wytrwałych, którzy dotarli do tego miejsca :) zapraszam do obejrzenia przebiegu granicy w całości na podkładzie zdjęć lotniczych/satelitarnych serwisu Google Maps. Poniższą mapę w celu łatwiejszej i wygodniejszej nawigacji proponuję otworzyć w trybie pełnoekranowym (ikonka w prawym górnym rogu).

Granica "państwa pabiańskiego"

Źródła podstawowe:

¹ Baruch Maksymilian, "Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne", Pabjanice 1930
² geoportal.gov.pl, Ortofotomapa — archiwalna, http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/ORTO_TIME/MapServer/WMSServer, dostęp: grudzień 2015
³ geoportal.gov.pl, Rastrowa Mapa Topograficzna Polski — serie, http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/TOPO_SERIA/MapServer/WMSServer, dostęp: grudzień 2015
⁴ Koter Marek, Atlas miasta Łodzi, Plansza IV: Łódź i okolice w I połowie XIX w., w: http://www.mapa.lodz.pl/mapa/atlas/P-04.pdf, dostęp: grudzień 2015
⁵ Koter Marek, Atlas miasta Łodzi. Plansza LXI. Relikty osadnictwa wiejskiego i podmiejskiego w planie współczesnej Łodzi, w: http://www.mapa.lodz.pl/mapa/atlas/sup2/P-61.pdf, dostęp: grudzień 2015
⁶ Mappa Dóbr Hrabstwa Pabiianickiego Przeświętney Kapituły Krakowskiey Dziedzicznych mierzonych przez Wincentego Odrowąża Pieniążka Geometrę Przysięgłego w Roku 1796
⁷ Mappa Geometryczna Hrabstwa Pabianickiego Dziedzicznego Prześwietney Kapituły Katedral: Krakowskiey, Mathias Teütsch, 1750
⁸ Plan Goroda Łodzi, 1:8400, 1900 w: Gazeta Wyborcza, Reprint planu Łodzi wydanego około 1900 roku przez Rudolfa Fryderyka Luthera, wykonany przez Księgarnię "Nike", Łódź, ul. A. Struga 3 w 2000 roku na podstawie oryginału ze zbiorów Pana Ryszarda Bonisławskiego
⁹ Plan wojewódzkiego miasta Łodzi, w: Gazeta Wyborcza, Plan miasta Łodzi opracowany na podstawie materiałów archiwalnych z lat 1937-1939 z kolekcji Marcina Barańskiego przez Księgarnię "Nike", Łódź, ul. A. Struga 3, stan na rok 1939

Źródła uzpełniające:

Karte des westlichen RuBlands, 1:100000, E34 (Łódź), D35 (Łask), 1915
Mapa Prus Południowych (Karte von Sudpreussen), David von Gilly, 1802-1803
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1:126000, K2S4 Łódź, K2S5 Sieradz, K3S4 Łowicz, K3S5 Piotrków Tryb., 1839
Wojskowy Instytut Geograficzny, Pas 42 Słup 28 (Łask-Zduńska Wola), Warszawa 1929, Pas 42 Słup 29 (Pabianice), Warszawa 1937

Źródła inne:

Geoportal, czyli mapy jako informacja publiczna, http://ump.fuw.edu.pl/wiki/Geoportal, dostęp: grudzień 2015