Pabianice — miasto kilku narodowości
Pabianice — podobnie jak szereg innych miast w Polsce — zachowało aż do naszych czasów znaczące ślady pobytu innych — poza polską — nacji. Szczególnie duży udział w kształtowaniu oblicza gospodarczego i kulturalnego miasta w ubiegłych wiekach mieli Niemcy i Żydzi. W minionym XX wieku ślady pobytu pozostawili Rosjanie i Romowie.
Niemcy napływali do Pabianic szczególnie licznie od lat dwudziestych-trzydziestych XIX wieku. Jak w całym Królestwie Polskim, tak i tutaj byli dobrze przyjmowani jako tzw. "pożyteczni przybysze". Korzystając z różnych ulg i przywilejów rozwinęli tu przemysł włókienniczy i odzieżowy. Najpotężniejsze zakłady przemysłowe Pabianic działające przez ponad 150 lat sięgają do korzeni niemieckich — zwłaszcza rodów Krusche i Ender. W kilku punktach miasta — zwłaszcza przy ul. Zamkowej — do dziś pozostały okazałe gmachy przemysłowe i pałace po tych rodach niemieckich. Pięknym świadectwem jest także zbudowany przez przybyszów z ziem niemieckich kościół ewangelicki. Wielka nekropolia pabianicka posiada również dużą wydzieloną kwaterę cmentarza ewangelickiego — pełną pięknych pomników i rzeźb nagrobnych.
Pamiętając o tych pożytecznych dokonaniach Niemców w Pabianicach nie można jednak zapomnieć o niszczycielskim wpływie tej nacji w latach okupacji hitlerowskiej. Było to zwłaszcza wyniszczenie ludności żydowskiej i znaczny uszczerbek w dorobku kultury polskiej.
Żydzi. Pierwsza ich większa kolonia w Pabianicach została odnotowana w końcu XVIII w. Następne wieki — XIX i XX (do 1939 r.) przyniosły duży napływ i wzrost liczby ludności żydowskiej. Wpłynęli oni znacząco na rozwój gospodarczy i kulturalny miasta — szczególnie na drobny przemysł i handel. Przed wojną ich liczebność osiągnęła około 7-8 tys. osób. Wielu z nich zintegrowało i zasymilowało się z Polakami i przeszło na katolicyzm. Hitlerowska polityka ludobójstwa doprowadziła do zorganizowania getta na terenie Starego Miasta — a następnie zlikwidowania go i wymordowania Żydów pabianickich w 1943 roku. Wtedy okupanci zdewastowali również synagogę przy ul. Boźnicznej. Trwałym i dobrze chronionym śladem pobytu tej narodowości w Pabianicach jest cmentarz żydowski w zachodniej części miasta.
Rosjanie. Powiązania z Rosją i wpływ tej nacji na Pabianice datuje się szczególnie od II poł. XIX w., kiedy to przemysł miasta mógł się rozwijać dzięki handlowi ze Wschodem. Bez chłonnego rynku rosyjskiego przemysł włókienniczy Pabianic nie mógłby się tak okazale rozwinąć. Z tamtym okresem związana jest również interesująca historia pabianickiego Lewityna (Lewitana). Najnowsze dzieje stosunków polsko-rosyjskich w Pabianicach wiążą się już z rokiem 1945. Wtedy to oddziały armii gen. Żukowa wypędziły okupanta hitlerowskiego. Wielu żołnierzy rosyjskich oddało swoje życie na przedpolach Pabianic. Dzis spoczywają oni w zbiorowej mogile — w wydzielonej kwaterze cmentarza — dobrze świadczącej o szacunku pabianiczan dla ofiary ich życia.
Romowie. Na początku lat osiemdziesiątych XX w. osiedlili się masowo we wschodniej części miasta. Kilkadziesiąt "nietypowych" obiektów — niby pałaców — pabianickich Romów świadczy o ich trwałym związaniu się z nowym dla nich miejscem pobytu. Niewiele miast w regionie łódzkiem posiada tak dużą, zwartą kolonię Romów, jak to jest w Pabianicach.