Dzieje Pabianic w skrócie
Czasy prehistoryczne
Obszary, na których rozwinęło się miasto Pabianice zamieszkane było już w czasach przed naszą erą. Dowodem na to są przede wszystkim dwa cmentarzyska odkryte na obszarze dzisiejszych Pabianic. Pierwsze, nieokreślone pod względem chronologicznym, zostało odkryte na terenach dawnego folwarku kapitulnego. Drugie, pochodzące z VI-V wieku p.n.e., znajdowało się w pobliżu dzisiejszego centrum miasta, przy ul. Bugaj 3 i składało się z trzech grobów.
Wiek X
W 1934 r. w trakcie badań w Pabianicach, krakowski badacz J. Fitzke natrafił przy ul. Bugaj w pobliżu kościoła św. Mateusza na dwie ziemianki i określił, że były one zamieszkiwane w X, względnie XI wieku. Choć nie ma co do tego pewności, prawdopodobnie były to resztki wczesnohistorycznej osady, do której była odnoszona pierwsza nazwa Pabianic.
Wiek XI
Dzieje chropów, czyli terenów poźniejszych dóbr pabianickich znane są od końca XI wieku, kiedy to w roku 1086 zostały one przekazane jako darowizna na własność kapituły krakowskiej przez księżnę Judytę — pierwszą żonę Władysława Hermana.
Wiek XII
Okres rozbicia dzielnicowego i walk o władzę nie sprzyjał rozwojowi chropów czego dowodem jest dokument wydany w Opatowie w 1189 r. przez Kazimierza Sprawiedliwego, opisujący jakiechś zatargi o te dobra. W rezultacie na pewien czas dobra chropskie przeszły ponownie z rąk duchowieństwa w ręce księcia panującego.
Wiek XIII
Jednak z biegiem czasu dochody z dóbr kapitulnych rosły. Pod wpływem XIII-wiecznych tendencji zmierzających do ożywienia życia gospodarczego ziem polskich, książę łęczycki i kujawski Kazimierz, na mocy aktu wydanego w Kowalu na Kujawach w 1251 r., zwalnia wsie należące do chropów z danin w piwie, prosiętach, tłuszczu i miodzie. Jego syn — Leszek Czarny — książę sieradzki, krakowski i sandomierski w roku 1289 zwalnia chropy z różnych powinności i opłat. W roku 1286 przestano nazywać dobra chropami i na krótko weszła w użycie nazwa Piątkowisko, co potwierdzają dokumenty wydane w 1286 r. w Krakowie przez Leszka Czarnego oraz w 1297 r. w Brzeźnicy przez Władysława Łokietka.
Wiek XIV
I połowa XIV w. to okres, w którym zostało założone miasto Pabianice. Dokładna data lokowania nie jest znana, gdyż przywilej taki nie dochował się do naszych czasów. Dokument wydany w Brzeźnicy w 1297 r. przez Władysława Łokietka nadawał kapitule przywilej lokowania wsi lub miasta na prawie niemieckim na terenie dóbr kapitulnych. Kapituła wiele lat zwlekała z decyzją, ale ostatecznie wybór padł na Pabianice leżące w środku dóbr. W oparciu o jeszcze inne przesłanki przyjmuje się, że nadanie Pabianicom prawa miejskiego nastąpiło w połowie XIV w. lub nieco wcześniej.
Wiek XV
Podniesienie Pabianic do rangi miasta było momentem zwrotnym w dziejach Pabianic. Od tego mometu zaczął się okres ich pomyślnego rozwoju. do którego przyczynił się przechodzący przez te tereny szlak o charakterze handlowym i państwowym. Posiadał on w okolicach Pabianic odgałęzienia w kierunku północnym (na Kujawy i Pomorze), w kierunku południowym (do Krakowa) oraz południowo-wschodnim (na Ruś).
Kapituła krakowska zarządzała dobrami pabianickimi poprzez administratorów (tzw. tenutariuszy), wybieranych od 1461 r. co trzy lata. W wieku XV dobra zwiększyły swoje terytorium poprzez kupno i włączenie do swych włości wielu wsi. Dla Pabianic i Rzgowa ustanowione zostały w 1463 r. dwa dni targowe w tygodniu. Staraniem kapituły Kazimierz Jagielończyk nadał w 1467 r. prawa miejskie wsi Rzgów.
Uchwałami z 1453 i 1461 r. kapituła postanowiła — w celu sprawnego zarządzania dobrami pabianickimi — przeprowadzać co trzy lata lustracje majątku przez dwóch kanoników-komisarzy. Najsławniejszym z lustratorów był historyk Jan Długosz.
W XV wieku w Pabianice pięciokrotnie gościły królów polskich: Władysława Jagiełłę w 1411, 1428 i 1432 r. oraz Kazimierza Jagiellończyka w 1463 i 1475 r.
Czasy rozwoju przerywały klęski: zaraza w latach osiemdziesiątych i przemarsze wojsk.
Wiek XVI
Wiek XVI to najświetniejszy okres rozwoju dóbr pabianickich. Powstało wtedy blisko dwadzieścia nowych osad, uruchomione zostały: huta szkła w Hucie Wiskickiej, huta żelaza w Ldzaniu, odbudowana huta szkła w Hucie Dłutowskiej, dobrze rozwijały się obydwa miasta, rosła liczba mieszkańców. W 1503 r. król Jan Olbracht nadał Pabianicom i Rzgowowi przywileje na przewóz i handel solą z żup krakowskich, a w 1549 roku król Zygmunt August nadał prawo do trzeciego dnia targowego.
Tak jak i wcześniej rozwój gospodarczy przerywany był przez klęski: epidemii w 1505 r., przemarsze rycersta w 1521 i 1523 r. oraz pożary w 1513 i 1532 r., który strawił całe miasto, kościół i część zabudowań dworskich. Dzięki pomnocy skarbu Rzeczypospolitej i kapituły miasto szybko zostało odbudowane. W 1554 r. w Pabianicach było 98 domów, a ilość rzemieślników — 113.
O rozwoju Pabianic i dóbr kapituły krakowskiej w tym okresie najlepiej świadczą dwa murowane i najpiękniejsze obiekty w mieście: dwór kapituły krakowskiej (potocznie zwany zamkiem) zbudowany w latach 1565-1571 oraz kościół parafialny pw. św. Mateusza i św. Wawrzyńca, zbudowany w latach 1583-1588. Z innych obiektów z tamtego okresu należy wymienić przytułek oddany w 1549 r. oraz mały, drewniany kościółek pw. św. Leonarda.
Nadmiar zbóż z dóbr wywożono do Włocławka, a stamtąd statkami Wisłą do Gdańska. W 1577 r. we Włocławku zbudowano drewniany spichlerz, a następnie zakupiono murowany. Co ciekawe kapituła zakupiła także szkutę do wywozu zboża pabianickiego Wisłą z Włocławka.
Znakomite położenie ekonomiczne Pabianic i dóbr pabianickich oraz to, że dobra te stanowiły jakby wyizolowaną administracyjnie enklawę, należącą do kapituły, sprawiło, że od końca XVI wieku dobra pabianickie zaczęto nazywać "państwem pabiańskim". Istniał tu lokalny rynek, z którego rolnicy nie mogli wywozić produktów do innych miast, a mieszczanie mieli zakaz nabywania ziemiopłodów poza granicami dóbr pabianickich.
Wiek XVII
Na początku XVII w. w 1606 r., w szczytowym okresie, rozwoju Pabianice miały 163 domy i około 1000 mieszkańców. Niestety epidemia w roku 1625 zapoczątkowała niemal dwusetletni okres upadku Pabianic. Do klęsk epidemii w roku 1630 i 1656 dołączył się jeszcze wielki pożar miasta w 1639. W latach najazdu szwedzkiego (1655-1660) zniszczenia nie oszczędziły także Pabianic i to nie tylko ze strony nieprzyjaciela, ale i ze strony wojsk polskich. Między innymi w roku 1661 na miasto i okoliczne dobra najechali i złupili żołnierze z chorągwi Eustachego Tyszkiewicza, natomiast w roku 1665 na miasto najechał regiment dragonów księcia Radziwiłła. Klęski żywiołowe i zniszczenia wojenne miały swoje bezpośrednie odbicie w zmniejszeniu się do 1677 r. liczby ludności do ok. 500. W końcu XVII wieku miasto próbowało wydżwignąć się z trudności i przeciwieństw, jednak w zasadzie sprawa możliwości powrotu do dawnej świetności została przesądzona.
Wiek XVIII
W czasie wojny północnej Pabianice szczególnie silnie odczuły obecność wojsk szwedzkich, którzy ograbili a następnie spalili część domów. Do tych klęsk dołączyły w roku 1710 i 1711 zarazy. Pierwsza połowa XVIII wieku to okres największego upadku Pabianic. Liczba mieszkańców spadła wtedy do 320 osób. W ten sposób Pabianice stoczyły się do poziomu małych, karłowatych miasteczek. Od połowy XVIII wieku dały się zauważyć w Pabianicach pierwsze objawy wskazujące na powolny rozwój miasta. Ostatni administrator dóbr pabianickich, kanonik krakowski Paweł Olechowski założył nowe kolonie: Pawlikowice i Olechów, przygotowywał wydobywanie rudy żelaznej i rozwijanie hutnictwa. Niestety, dawnej świetności miastu nie udało się jednak odzyskać.
Po II rozbiorze Polski w 1793 r., Pabianice jako miasto rządowe znalazło się w utworzonej przez zaborcę prowincji Prusy Południowe. Siedmiowiekowa posiadłość kapituły krakowskiej stała się wkrótce własnością rządu pruskiego. Kilkuletnie zabiegi kapituły o zachowanie dóbr lub przynajmniej części dochodów z nich płynących na niewiele się już zdały. Podupadłym Pabianicom pod panowaniem pruskim groziła nawet utrata praw miejskich. Jakkolwiek do tego nie doszło to epokę istnienia "państwa pabiańskiego" zakończył w 1797 r. trzeci w XVIII wieku wielki pożar miasta, który pochłonął jego wschodnią część.
Wiek XIX
Pierwsze oznaki ożywienia pojawiły się dopiero z chwilą utworzenia Księstwa Warszawskiego w 1807 roku, w granicach którego znalazły się również Pabianice. W początkowych latach Królestwa Polskiego Pabianice, podobnie jak i większość miast znajdowały się w strasznym stanie. Dokonujący się powolny postęp i wzrost inicjatywy społecznej spowodował, że Rząd Królestwa, doceniając zachodzące korzystne zjawiska rozpoczął politykę protekcyjną wobec przemysłu włókienniczego. W celu pozyskania do miast rządowych fachowych sił z ziem polskich zaboru pruskiego i z krajów ościennych, rząd dekretem namiestnika z 2 marca 1816 roku przyznał ewentualnym osadnikom szereg ulg i przywilejów. Wyznaczono również wiele miast, głównie w województwie mazowieckim i kaliskim, które miały stać się ośrodkami przemysłu włókienniczego. Na liście takich miast znalazły się również Pabianice.
Tempo rozwoju miasta w początkowej fazie było stosunkowo słabe. Na początku sukiennictwo w mieście miało charakter drobnotowarowy. Niemniej jednak liczba ludności wzrosła z 844 osób w 1808 roku do 2155 w 1827 roku. Imigracja z poza granic Królestwa zaczęła się w Pabianicach od 1825 roku. Z tej drobnej produkcji w Pabianicach wyodrębniły się do 1830 roku zaledwie trzy większe, scentralizowane zakłady tkackie: manufaktura Bogumiła Kruschego, Jana Grunwalda i Alojzego Egera oraz drukarnia i farbiarnia Floriana Mullera. Grunwald i Eger nie utrzymali się długo i ich miejsce zajął Krusche. W roku 1839 wybudował on farbiarnię, a w 1845 roku blich. W 1859 roku powstały drugie wielkie zakłady, które stanęły do współzawodnictwa z Kruschem — zakłady Rudolfa Kindlera. W latach 1861-1864 przemysł bawełniany znalazł się w kryzysie za sprawą przerwania dostaw surowej bawełny z USA do Europy. Część zakładów, w tym m.in. Kruschego, przestawiła się na produkcję wełnianą. Do 1869 roku Pabianice urosły do rzędu drugiego po Łodzi wytwórcy wyrobów bawełnianych i mieszanych, dostarczając krajowi 10% produkcji. W 1874 roku powstała spółka "Krusche-Ender", przekształcona w 1889 roku w Spółkę Akcyjną Pabianickich Bawełnianych Manufaktur "Krusche i Ender". W II połowie XIX wieku zaczął rozwijać się również przemysł chemiczny i papierniczy. W 1865 uruchomiona została przez Leonarda Fesslera pierwsza maszyna papiernicza. W 1889 roku powstała fabryka chemiczna Ludwika Schweikerta i Roberta Resigera, 10 lat później przekształcona w Spółkę Akcyjną Przemysłu Chemicznego, będącą filią szwajcarskiej firmy CIBA.
Rozwój Pabianic w czasach Królestwa Polskiego przyczynił się do prawie czterokrotnego zwiększenia obszaru miasta z ok. 3 km2 do 12 km2. Powstało całe przemysłowe i mieszkaniowe Nowe Miasto. Powstały ważne nowe obiekty i instytucje: kościół ewangelicko-augsburski (1827-1832), kościół pw. NMP (1898-1903), kościół pw. św. Floriana (1898-1901), boźnica (1847), szkoły, szpital przy fabryce "Krusche i Ender" (1886). Wyrastanie Pabianic na wielki ośrodek przemysłowy w XIX w. wstrząsane było kryzysami ekonomicznymi, szczególnie w latach 1848, 1854-1857, 1862-1863, 1889-1892, prowadzącymi do wybuchów strajków, najostrzejszych w 1892 i 1900 roku.
Wiek XX
W XX wiek przemysł pabianicki wkroczył wraz z kolejnym kryzysem ekonomicznym w latach 1901-1904, zakończonym strajkami oraz krwawymi starciami z policją i kozakami w latach 1905-1907. Zginął wtedy m.in. Narcyz Gryzel. Nie mniej jednak rozwój miasta cały czas postępował naprzód. W 1900 r. miasto zostało połączone z Łodzią elektryczną linią tramwajową, a w 1902 r. znalazło się na trakcie kolei warszawsko-kaliskiej. Nastąpiło kilka ważnych wydarzeń w dziedzinie kultury. W 1905 r. powstała Polska Macierz Szkolna, która w 1908 r. przekształciła się w Pabianickie Towarzystwo Naukowe. Od 1906 r., aż do czasów obecnych, działa Pabianickie Towarzystwo Cyklistów.
Przełom w dziejach kraju i w historii Pabianic zaczął się z chwilą wybuchu I wojny światowej. Miasto przeżyło wyniszczającą okupację. W 1914 r. kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk walczących wojsk rosyjskich i niemieckich. Czteroletnie zmagania wojenne, doprowadziły miasto do upadku: fabryki zostały zdewastowane, a liczba mieszkańców spadła z 47,3 tys. w 1914 r. do ok. 30 tys. w 1917 r. Jednak już w latach 1921-1923 nastąpiło ożywienie miasta. Rozbudowała się fabryka papieru Saengera, w 1921 r. powstała Spółka Akcyjna Polska Żarówka "Osram". W 1921 r. przyłączono do miasta nowe tereny dzięki czemu obszar miasta zwiększył się do ok. 17 km2. Kwitło życie kulturalo-oświatowe: było sześć szkół średnich (dwa gimnazja państwowe, Seminarium Nauczycielskie, Szkoła Rzemiosł, prywatne gimnazja — niemieckie i żydowskie). W 1923 r. powstało towarzystwo sportowe "Kruschender", którego stadion znajdował się pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Zamkową, Wyspiańskiego, Skłodowskiej i Konopnickiej. W 1925 r. powstała Biblioteka Miejska z czytelnią. Po kilku latach było w mieście 14 bibliotek, działały trzy kina (Zachęta, Oświatowe i Luna), a w 1928 r. rozpoczął działalność Teatr Popularny i szkoła muzyczna. W 1926 r. natomiast ukazał się pierwszy numer "Gazety Pabianickiej".
II wojna światowa przyniosła Pabianicom i okolicznym terenom ciężkie straty gospodarcze i pochłonęła tysiące istnień ludzkich. Już 17 września zaczęły się masowe aresztowania inteligencji, zwłaszcza nauczycieli, duchowieństwa oraz działaczy związkowych i politycznych. 9 listopada 1939 r. Pabianice i okolice zostały włączone do tzw. Kraju Warty, przewidzianego do zgermanizowania. Ludność żydowska z całego miasta (ok. 8 tys.) została spędzona w styczniu 1940 r. do utworzonego getta na Starym Mieście; zostało ono zlikwidowane w 1942 r. Pomimo teroru pabianiczanie już w końcu 1939 r. przystąpili do tworzenia tajnych organizacji oporu. Od 1940 działał ZWZ przekształcony w 1942 r. w AK. Najwybitniejszą postacią ruchu oporu AK w Pabianicach i na Śląsku był Zygmunt Janke. W wyniku wojny liczba mieszkańców Pabianic zmniejszyła się o 17 tys. i osiągnęła poziom zbliżony do stanu po I wojnie światowej, tzn. do ok. 31 tys. osób.
W latach powojennych nastąpił szybki rozwój Pabianic. Liczba mieszkańców w 1993 r. osiągnęła 76 tys. Do lat osiemdziesiątych XX w. Pabianice były największym po Łodzi ośrodkiem miejskim i przemysłowym w regionie.
W II połowie XX wieku nastąpił znaczny rozwój Pabianic; liczba mieszkańców wzrosła z 6,9 tys. w grudniu 1945 roku do 76 tys. w 2000 roku. Powierzchnia miasta zwiększyła się w tym czasie z 17 do ok. 33 km2; w latach powojennych przyłączono do Pabianic Karniszewice i Jutrzkowice, a ostatnich latach m.in. Rypułtowice i część Dąbrowy (od północy) oraz znaczne połacie na południe od miasta (po Karolew, Hermanów i Chechło) i w zachodniej części (Klimkowizna).
Naturalny przyrost ludności i napływ imigrantów z terenów wiejskich był możliwy dzięki rozbudowie nowych dzielnic mieszkaniowych oraz budowie bloków na wolnych terenach śródmiejskich. Najstarsze miejskie osiedla — "blokowiska" to: "Piaski" (w zach. części) i osiedle "Tysiąclecia" w centrum. Największym nowym osiedlem jest "Bugaj", sięgający po Las Miejski. Powstały także duże osiedla niskiego budownictwa głównie jednorodzinnego — np. domki Pakina, Jutrzkowice, pod Piątkowiskiem. Pabianice stały się w tym okresie jednym z największych ośrodków przemysłowych w kraju, znanym zwłaszcza z wyrobów włókienniczych, odzieżowych, chemicznych.
Po wojnie rozbudowano, a następnie zbudowano nową "Odzieżówkę" (zatrudnienie osiągnęło 1300 osób), wyodrębniono z ZPB Zakłady Tkanin Technicznych (1200 zatrudnionych) i Zakłady Środków Opatrunkowych, rozbudowano PZCH "Polfa" (ponad 1000 zatrudnionych), zbudowane zostały Zakłady Graficzne, nowe obiekty "Polam" (ponad 1000 zatr.) i ZMD "Madro". Do największych przedsiębiorstw w województwie należały PZPB (potem "Pamotex") zatrudniajace 9,3 tys. osób (1958 r.). Ostatnie dziesięciolecie XX w. przyniosło niestety upadek wielu dużych zakładów w Pabianicach. Większość z nich znacznie ograniczyła zatrudnienie; dotyczy to głównie "Pamotexu", "Narzędziówki" i PASO.
Wiek XXI...
cdn...